Άρθρο του Γιάννη Φίλη στην Εφημερίδα των Συντακτών
Οι λέξεις έχουν τη σημασία τους, ειδικά όταν επαναλαμβάνονται. Η λέξη «αριστεία» είναι μία από αυτές, με σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις. Η χρήση της σχετίζεται κυρίως με την επιστήμη και ενίοτε με την τέχνη. Δεν έχω ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος για αριστεία των οδηγών των τρένων, των ταμιών σουπερμάρκετ ή των συλλεκτών απορριμμάτων – τρεις δραστηριότητες απαραίτητες για τη λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας.
«Αριστος» είναι ο υπερθετικός βαθμός του «αγαθός» που με δύο λέξεις θα μπορούσε να αποδοθεί ως «ο καλύτερος». Γίνεται αμέσως σαφές ότι η αριστεία αναφέρεται αναγκαστικά σε ελάχιστους, 5-10% των ατόμων σε μια κατεύθυνση όπως της ιατρικής. Οι άριστοι γιατροί είναι και οι πλέον περιζήτητοι για προφανείς λόγους. Αμέσως όμως αναφύεται μια σειρά από προβλήματα. Πώς αποτιμάται η αριστεία; Τι κάνει η κοινωνία με τη συντριπτική πλειονότητα των μη αρίστων γιατρών; Ποιοι θα έχουν πρόσβαση στους αρίστους, αφού δεν επαρκούν για όλους τους πολίτες;
Πολλοί πολιτικοί μιλούν για το ιδεώδες της αριστείας και υποθέτω ότι οι ίδιοι θα κατατάσσουν τους εαυτούς τους σε αυτή την κατηγορία. Αν τριακόσιοι, έστω διακόσιοι, βουλευτές είναι άριστοι, τότε κάτι δεν πάει καλά με τη στατιστική. Στην πραγματικότητα, η αποτίμηση της αριστείας εισέρχεται άνετα στην περιοχή της αυταπάτης, όπως επιβεβαιώνεται από σχετικές έρευνες. Για παράδειγμα, γύρω στο 94% των καθηγητών πανεπιστημίου πιστεύουν ότι βρίσκονται πάνω από τον μέσο όρο των συναδέλφων τους. Αντίστοιχα ποσοστά έχουν βρεθεί για τους οδηγούς αυτοκινήτων.
Η ρητορική της αριστείας ενίοτε προσιδιάζει με αυτήν της ευγονικής. Μια διαταραχή συμπεριφοράς που εμπίπτει στο φάσμα του αυτισμού ονομάζεται σύνδρομο Asperger, προς τιμήν του ομώνυμου διάσημου Αυστριακού παιδιάτρου. Ο διακεκριμένος επιστήμονας ήταν επίσης φανατικός ναζί και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έστειλε στον θάνατο στο όνομα της ευγονικής 37 παιδιά με βασανιστικό τρόπο στο Νοσοκομείο Steinhof της Βιέννης όπου υπηρετούσε. Επιπλέον, διακεκριμένοι γιατροί στη Σκανδιναβία και στις ΗΠΑ επί έτη κατέβαλλαν προσπάθειες «δημιουργίας ράτσας των αρίστων». Μέχρι το 1977 στείρωναν στις ΗΠΑ «κατώτερα» άτομα, κυρίως μαύρους, εν αγνοία τους.
Ας δούμε μερικές, ενδεικτικές, ιστορίες διακεκριμένων επιστημόνων με αμφίβολες επιδόσεις. Ο Πορτογάλος Egas Moniz τιμήθηκε το 1949 με το Νομπέλ Ιατρικής για την επινόηση της μετωπικής λευκοτομής που αργότερα ονομάστηκε λοβοτομή για τη θεραπεία ψυχωτικών διαταραχών. Η πρακτική αυτή εγκαταλείφθηκε γρήγορα επειδή ουσιαστικά κατέστρεφε τους ασθενείς και σήμερα θεωρείται «ιατρικός βαρβαρισμός».
Οι γνωστοί Crick και Watson βρήκαν τη δομή του DNA, μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις στην ιστορία του πολιτισμού. Η ανακάλυψή τους βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην εργασία της Rosalind Franklin, αλλά κανείς τους δεν την αναγνώρισε. Και οι δύο έχουν εκφραστεί υπέρ της ευγονικής. Ο Watson πήγε ένα βήμα πιο πέρα διατεινόμενος ότι οι μαύροι είναι κατώτεροι λόγω της γενετικής τους δομής, κάτι που η επιστήμη έχει κατηγορηματικά απορρίψει. Εχει πει ακόμη ότι η μελανίνη ενισχύει τη σεξουαλικότητα γι’ αυτό μιλάμε για Λατίνους και όχι Αγγλους εραστές. Για τη Franklin το μόνο που έχει δηλώσει είναι ότι η εμφάνισή της και τα ρούχα της ήταν άσχημα.
Για να μη μείνουν έξω και οι φυσικοί, ο νομπελίστας φυσικός Ivar Giaever έχει δηλώσει ότι δεν υπάρχει κλιματική αλλαγή και ότι «είναι εκπληκτικό το πόσο σταθερή έχει παραμείνει η θερμοκρασία τα τελευταία 150 χρόνια», κάτι που και ένα παιδί του δημοτικού σχολείου μπορεί να αναγνωρίσει ως λάθος αν κοιτάξει τις θερμοκρασιακές καταγραφές. Ενας άλλος μεγάλος φυσικός, ο Freeman Dyson, παραδέχεται ότι υπάρχει θέρμανση του κλίματος που οφείλεται στην αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, αλλά αυτή η θέρμανση δεν είναι επιβλαβής για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη.
Σε έναν διαφορετικό τομέα, οι συγκυβερνήτες των αεροσκαφών χειρίζονται το πηδάλιο στο 50% των πτήσεων. Το 80% όμως των αεροπορικών ατυχημάτων στις ΗΠΑ στο διάστημα 1978-1990 συνέβησαν με τον κυβερνήτη στο πηδάλιο. Η αυτοπεποίθηση του καλύτερου οδηγεί και στην αυταπάτη του καλύτερου. Παρομοίως, ένδοξοι πολιτικοί έχουν οδηγήσει τα έθνη σε καταστροφικούς πολέμους και σπουδαίοι στρατηγοί έχουν οδηγήσει τους νεαρούς στρατιώτες τους στον θάνατο, όλοι με την αυτοπεποίθηση ότι είναι άριστοι.
Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πολύπλοκη και δεν μπορεί να οριοθετηθεί με την απλούστευση της λεγόμενης αριστείας. Σπουδαίοι επιστήμονες δικαίως αναγνωρίζονται από την κοινωνία για κάποιο επίτευγμα, το οποίο όμως δεν μπορεί να μετατραπεί σε όχημα παντογνωσίας και ορθότητας επί παντός επιστητού, ούτε σε πιστοποιητικό ανωτερότητας. Μια κοινωνία «αρίστων» είναι σαν το αεικίνητο της φυσικής: δεν μπορεί να υπάρξει για λόγους στατιστικής αδυναμίας και βιολογικής ποικιλομορφίας. Υπάρχει μόνο στη φαντασίωση της ευγονικής δικτατορίας.
Οι άνθρωποι, οσοδήποτε άσημοι ή μέτριοι στις επιδόσεις τους, μπορούν να εκπλήξουν με την αυτοθυσία, τη γενναιότητα και τη συμπόνια τους προς τα άλλα όντα. Και είναι αυτοί οι άσημοι και συνήθεις άνθρωποι που ημέρα και νύχτα κρατούν την τεράστια μηχανή της κοινωνίας σε λειτουργία, χωρίς καμιά αναγνώριση αριστείας.
* πρώην πρύτανης Πολυτεχνείου Κρήτης