Αφηγούμαστε διαρκώς ιστορίες γιατί τις έχουμε ανάγκη. Και τις έχουμε ανάγκη γιατί συχνά δεν γνωρίζουμε την αλήθεια και την κατασκευάζουμε αλλά και όταν την γνωρίζουμε και δεν την αντέχουμε, κατασκευάζουμε ιστορίες. Με την αφήγηση φτιάχνουμε έναν κόσμο φιλικό, έναν κόσμο που μας δέχεται και ίσως δείχνει προτίμηση σε εμάς. Μπορούμε έτσι ν’ αντέξουμε την πραγματικότητα όταν αυτή είναι αντίξοη.
Οι αφηγήσεις μας έχουν πολλές μορφές. Σε συλλογικό επίπεδο γράφουμε την Ιστορία με τρόπο που βολεύει τη φυλή μας. Απλοποιούμε τα πράγματα και τα ανάγουμε στην προαιώνια πάλη του καλού με το κακό. Φυσικά εμείς είμαστε οι καλοί δηλαδή οι πολιτισμένοι, οι ανώτεροι, οι εκλεκτοί του Θεού, ενώ οι άλλοι, συνήθως οι γείτονές μας, είναι βάρβαροι, απολίτιστοι, άπιστοι. Προσαρμόζουμε μετά τα ιστορικά γεγονότα σ’ αυτά τα πλαίσια. Οι δικοί μας πόλεμοι είναι πάντα δίκαιοι γιατί εμείς μόνο αμυνόμαστε, ποτέ δεν βιαιοπραγούμε, ποτέ δεν αδικούμε, καθοδηγούμαστε μόνο από το καλό. Οι πόλεμοι των άλλων είναι πάντα άδικοι, κατακτητικοί, γεμάτοι βαρβαρότητα. Μαθαίνουμε αυτή την απλοποιημένη αφήγηση από τα παιδικά μας σχολικά χρόνια και ενστικτωδώς εγκαθιστούμε στο νου μας την περιφρόνηση, την απέχθεια ακόμη και το μίσος για τους άλλους, τους κακούς.
Για να παραφράσω τον Βρετανό ιστορικό Timothy Garton Ash, η καλύτερη συνταγή πολέμου είναι η Ιστορία γραμμένη στραβά από όλες τις πλευρές.
Αλλά οι αφηγήσεις μας έχουν πολλές μορφές. Η ίδια η επιστήμη είναι μια αέναη αφήγηση, με τους δικούς της αυστηρούς κανόνες, αλλά αφήγηση όμορφη και απλή. Είναι αυτά που είπε ο Αρχιμήδης, ο Αρίσταρχος και ο Ευκλείδης, ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας και ο Γκάους, ο Ντάργουιν, ο Μέντελ και ο Παστέρ, ο Πλανκ, ο Αϊνστάιν και ο Χάιζενμπεργκ, οι χιλιάδες ανώνυμοι και επώνυμοι που θα προσεγγίζουν την αλήθεια στις ερχόμενες χιλιετίες. Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της αφήγησης είναι ότι στηρίζεται στη λογική και το πείραμα, ότι είναι διαψεύσιμη και επομένως δεν συνιστά δόγμα, δεν έχει πουθενά πλεονασμούς και επαναλήψεις, και διέπεται από μια ιδιότυπη ομορφιά που, αν και δεν ορίζεται, την κατανοεί κανείς μόλις την αντικρύσει.
Θα ήθελα να σταθώ λίγο στην ομορφιά. Η βαθιά επιστήμη είναι ομορφιά, η διαχρονική τέχνη είναι ομορφιά, η ζωή είναι ομορφιά. Τα περισσότερα πράγματα που μας θαμπώνουν, μακροχρόνια ξεθωριάζουν και ξεχνιούνται. Οι αυτοκρατορίες ξεθωριάζουν και ξεχνιούνται. Η Βαβυλώνα, η Σπάρτη, η Ρώμη, το Βυζάντιο, η Ισπανία, η Μεγάλη Βρετανία. Τα λεγόμενα εθνικά συμφέροντα ξεθωριάζουν και ξεχνιούνται. Οι αποικίες, οι κατακτήσεις, οι συνωμοσίες. Οι πόλεμοι που δεν έχουν τίποτα τραγικό και γίνονται γιατί κάποιοι μπορούν ή νιώθουν σημαντικοί ή γιατί η Ιστορία είναι στραβά γραμμένη ή γιατί η ισχύς είναι αυτοσκοπός ή ακόμη χειρότερα οι πόλεμοι που γίνονται για τους υδρογονάνθρακες και τα ορυκτά του υπεδάφους, όλοι ξεχνιούνται. Έχω ιδεί ανδριάντες στρατηγών και βασιλιάδων στα πάρκα της Ευρώπης. Οι πιο πολλοί από δαύτους δείχνουν τόσο σπουδαίοι. Όμως όλοι έχουν ξεθωριάσει και λίγο λίγο καταλαγιάζουν στα νέφη της λήθης.
Κάνετε όμως μια επίσκεψη στον Παρθενώνα ή στα μουσεία που βρίσκονται ο Ερμής του Πραξιτέλη, η Νίκη της Σαμοθράκης, ή η Αφροδίτη της Μήλου. Όλοι αισθάνεσθε το ρίγος και το μεγαλείο της τέχνης λες και όλα αυτά έγιναν χτες. Η Οδύσσεια, η Αντιγόνη, η Θεία Κωμωδία, ο Άμλετ μιλούν όπως μιλούσαν στο παρελθόν και θα μιλούν έτσι στο μέλλον. Δεν ξεθωριάζουν και δεν ξεχνιούνται η γεωμετρία του Αρχιμήδη και του Ευκλείδη, η μηχανική του Νεύτωνα, η βιολογία του Ντάργουιν και του Μέντελ, η σχετικότητα του Αϊνστάιν.
Η επιστήμη και η τέχνη που επιβιώνουν έχουν μερικά κοινά σημεία: απλότητα, παγκοσμιότητα, μεγαλείο. Η επιστήμη και η τέχνη που επιβιώνουν δεν χρειάζονται μετάφραση γιατί μιλούν μια πανανθρώπινη γλώσσα.
Αλλά η υπέρτατη ομορφιά είναι η ίδια η ζωή. Η διαρκής πάλη κόντρα στη φθορά, κόντρα στις πιθανότητες. Σκεφτείτε την πιθανότητα ένας πλανήτης, η Γη, ανάμεσα σε τρισεκατομμύρια άλλους πλανήτες να έχει ζωή. Σκεφτείτε την πιθανότητα εσείς κι εγώ να βρισκόμαστε στη ζωή, και να είμαστε σήμερα σ’ αυτήν την αίθουσα και να γιορτάζουμε ένα τόσο σπουδαίο γεγονός, την απονομή των διπλωμάτων. Και πόσο ωραίο είναι να βλέπει κανείς τη ζωή να ξεδιπλώνεται εμπρός του με όλες τις δυσκολίες της αλλά και την ομορφιά της.
Και θα μου πείτε, μα είναι όλα τόσο ωραία; Όπου κοιτάξουμε γύρω μας υπάρχει ομορφιά; Η ζωή μας ξεκινάει με τόση αβεβαιότητα, εμπόδια που δείχνουν ανυπέρβλητα, τον τρόμο που ακόμη και για το δελτίο καιρού μας εμφυτεύει η τηλεόραση στα βραδινά νέα.
Έρχομαι λοιπόν στην άλλη όψη της αφήγησης. Εκείνη της ασχήμιας. Έρχομαι σ’ αυτό που ονομάζω λεπτή επιδερμίδα του πολιτισμού, το σχεδόν διαφανές διάφραγμα που χωρίζει την κοινωνία από τους όχι τόσο μακρινούς προγόνους μας, τους κυνηγούς-συλλέκτες και συχνά αδίσταχτους πολεμιστές. Μιλάω για την αυτοσυντήρηση, το ισχυρότερο ένστικτό μας. Παίρνουμε κάποια πράγματα ως δεδομένα: τροφή, νερό, ένα κατάλυμα. Αν κάποιος δαίμων τ’ αφαιρέσει από μια κοινωνία, οσοδήποτε πολιτισμένη, οσουσδήποτε διδάκτορες και πτυχιούχους και καλλιτέχνες αν έχει, η κοινωνία μετατρέπεται ακαριαία σε ζούγκλα. Ο καθένας για τον εαυτό του. Γονείς εγκαταλείπουν τα παιδιά τους και αντίστροφα, φίλοι τους φίλους, δυνατοί τους αδύνατους. Παρά τις εξαιρέσεις αλτρουισμού, αυτό παρατηρήθηκε στα στρατόπεδα θανάτου της Γερμανίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ίσως αυτό το φανταστικό πείραμα μοιάζει πολύ μακρινό αλλά δεν είναι. Κάπου 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι, κυρίως στην Αφρική, τη Ν. Αμερική και την Ασία στερούνται ακριβώς αυτά τα βασικά πράγματα: το καθαρό νερό, την τροφή, ένα κατάλυμα, στοιχειώδη δικαιοσύνη και αξιοπρέπεια. Μπορεί κανείς να τους επισκεφτεί αεροπορικώς σε ελάχιστες ώρες. Μπορεί εκεί να ιδεί την πιο ακραία κρίση ανθρώπινης κοινωνίας που θα μπορούσε να φανταστεί.
Εμείς όμως οι ανεπτυγμένοι, παρά τα προβλήματά μας, δεν αντιμετωπίζουμε τέτοιες καταστάσεις στην πλειοψηφία μας, έστω και αν στην Αθήνα υπάρχουν τελευταία θύλακες ανέχειας και αθλιότητας. Πράγματι τα άμεσα προβλήματα για εμάς είναι άλλου επιπέδου. Ζούμε σε ένα μεγαλοφυές σύστημα το καπιταλιστικό. Το λέω μεγαλοφυές γιατί πράγματι είναι. Κατόρθωσε να επιβληθεί σχεδόν σε όλο τον πλανήτη χάρη στη μοναδική του ικανότητα να αυξάνει διαρκώς τις επιθυμίες. Ο καπιταλισμός ικανοποιεί τις ανάγκες των ανθρώπων δημιουργώντας τους επιθυμίες, οι οποίες σύντομα γίνονται ανάγκες κοκ. Πόσα ηλεκτρονικά παιχνίδια μάς ήταν άγνωστα προ 20ετίας και σήμερα δεν ζούμε χωρίς αυτά; Κάποιοι από εμάς, για να ηρεμήσουμε τη συνείδησή μας, ανακυκλώνουμε, χρησιμοποιούμε οικονομικούς λαμπτήρες, ταξιδεύουμε με τα δημόσια μέσα μεταφοράς, όταν μπορούμε. Δεν ξέρω όμως πολλούς που θα ανταλλάσσαμε τις ανέσεις μας με τη δυνατότητα του ενός δισεκατομμυρίου υποσιτισμένων να ζήσουν καλύτερα.
Το σύστημά μας συντηρείται και επιβάλλεται από τους λεγόμενους ειδικούς και τεχνοκράτες. Είναι οι άνθρωποι εκείνοι που συμβουλεύουν τους ηγέτες μας, γιατί αυτοί ξέρουν πράγματα που εμείς οι άλλοι αγνοούμε. Είναι οι άνθρωποι που είναι πάντα βιαστικοί και λιγόλογοι. Ξέρουν τα πάντα για τον κόσμο και τη ζωή, την απλή ζωή, και μπορούν να προβλέπουν, κι έχουν μια σιγουριά ασυνήθιστη. Στην πραγματικότητα δεν ξέρουν σχεδόν τίποτα απ’ τη ζωή. Δεν ξέρουν τι θα πει ανέχεια και πόνος, πώς ανθίζει ένα λουλούδι την άνοιξη και πόσο σημαντικό είναι ένα έντομο, δεν ξέρουν την απόλαυση του δάσους και της θάλασσας. Γι’ αυτούς τα λουλούδια και τα έντομα, τα δάση και οι θάλασσες είναι εξαρτήματα –καμιά φορά εμπόδια –στην ιδεολογία τους. Γιατί η ιδεολογία και οι αλάνθαστες θεωρίες και τα διπλωματικά σημειώματα και οι κομματικές γραμμές είναι ο υπέρτατος σκοπός. Έχουν συνοψίσει τη ζωή ολάκαιρη σε αλάνθαστες θεωρίες και σημειώματα και κομματικές γραμμές.
Η ζωή όμως είναι η καθημερινή δράση, το πάθος, η νίκη, η ήττα, τα μικρά, τα πολύ μικρά πράγματα που δεν έχουν σχέση με ιδεολογίες και δόγματα. Τα τζιτζίκια στα δέντρα, οι γαρίδες στις λιμνούλες, ο δυτικός άνεμος, τα θαλασσοπούλια, τα παιχνίδια, οι χοροί και τα γλέντια, ο έρωτας, το ξενύχτισμα των πεθαμένων, ο πόνος της αρρώστιας και της απώλειας.
Όλοι αυτοί είναι πάντα οι ίδιοι λες και τους βγάζει εκκολαπτήριο. Ο κόσμος γι’ αυτούς είναι αντικείμενο που το ταιριάζουν σε πολιτικές και οικονομικές θεωρίες, γεωπολιτικά και στρατιωτικά συμφέροντα. Είναι οι άνθρωποι ανώτερης θέσης. Τους κατώτερούς τους τούς αντιμετωπίζουν με συγκαταβατική περιφρόνηση. Οι άλλοι συνήθως τους θεωρούν εξαιρετικών ικανοτήτων μόνο λόγω της θέσης τους. Είναι οι άνθρωποι που κρατούν την εξουσία στα χέρια τους με την άνεση που ένα παιδί κρατάει ένα παιχνίδι. Συνήθως έχουν αδυναμία να συμπάσχουν με τους συνανθρώπους τους.
Είναι οι άνθρωποι που αποδομούν συστηματικά τη δημόσια παιδεία και τη δημόσια υγεία από άκρου σε άκρο στην Ευρώπη στο όνομα του εκσυγχρονισμού, που στερούν την ίση ευκαιρία στους οικονομικά αδύνατους και βαθμιαία αποδομούν και τη μεσαία τάξη. Είναι αυτοί που συμβουλεύουν τους τεράστιους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς που βγάζουν δισεκατομμύρια σε ελάχιστο χρόνο παίζοντας στους υπολογιστές την τύχη ολόκληρων χωρών. Είναι οι ίδιοι που έχουν οδηγήσει την πολιτική στη θέση του υπηρέτη των τεράστιων πολυεθνικών εταιρειών που ελέγχουν τον πλανήτη.
Αλλά κανείς δεν έχει δικαίωμα να στερήσει την ελπίδα από τους νέους. Καμιά εταιρεία, κανένας πολιτικός, κανένας ειδικός και τεχνοκράτης δεν έχει το δικαίωμα στο αλάθητο και την παντογνωσία. Και κανένας ηγέτης δεν έχει το δικαίωμα αναδιανομής του πλούτου που ανήκει σε αυτούς που θα μας διαδεχθούν προς όφελος μιας μειοψηφίας του παρόντος.
Δεν υπάρχει έτοιμη συνταγή της ευτυχίας, αλλά η αποστέρηση της ελπίδας οδηγεί στην κατάθλιψη και η αποστέρηση της ελπίδας από τους νέους στην κοινωνική αναταραχή. Όσοι απλοποιούν τις διαμαρτυρίες των νέων αποδίδοντάς τες σε ανωριμότητα ή αλητεία, δεν έχουν καμιά επαφή με την πιο στοιχειώδη κοινωνική ψυχολογία. Υπάρχουν λίγοι νέοι που ζουν τη δική τους φαντασίωση μιας δίκαιης κοινωνίας που δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Μιλώ για εκείνους που μπαίνουν στις τρομοκρατικές οργανώσεις. Οι στόχοι τους είναι τόσο γενικευμένοι, χαώδεις και βίαιοι που οδηγούν μόνο στον μηδενισμό.
Η μεγάλη πλειοψηφία όμως των νέων έχετε πραγματικούς στόχους, έχετε όνειρα, ζητάτε τις ευκαιρίες, την ελπίδα που θα κρατήσει τα όνειρα ζωντανά. Μην περιμένετε πολλά από τους ειδικούς, τους δογματικούς ηγέτες, τους παντογνώστες. Εκ του αποτελέσματος οι περισσότεροι έχουν χρεοκοπήσει. Στηριχθείτε στις δυνάμεις σας, στους εαυτούς σας, στην ομορφιά και τον δυναμισμό της ζωής που ανοίγεται μπροστά σας. Μην υποτιμήσετε ποτέ τους εαυτούς σας. Στους περισσότερους τομείς οι νέοι είναι αυτοί που αλλάζουν και βελτιώνουν τον κόσμο. Όλοι οι μεγάλοι μαθηματικοί ήταν διάσημοι στα 20 και 30 χρόνια τους. Οι περισσότεροι σπουδαίοι φυσικοί και χημικοί είχαν μεγαλουργήσει ανάμεσα στα 25 και 50 χρόνια τους. Πολλοί επιτυχημένοι επιχειρηματίες ήταν φτασμένοι στα 30 τους. Εσείς είσθε εκείνοι που θα αλλάξετε τον κόσμο, θα τον κάνετε δικαιότερο.
Η δική σας αφήγηση τώρα αρχίζει. Μην την αφήσετε να σπαταληθεί από ξεπερασμένους πολιτικούς, από αποτυχημένα δόγματα, από χαιρέκακους παρουσιαστές του τρόμου της τηλεόρασης, από ανόητους ειδικούς και παντογνώστες κάθε είδους. Υπάρχουν μόνο άνθρωποι που κάνουν σφάλματα όπως εσείς κι εγώ, με μια διαφορά. Αυτοί δεν τα παραδέχονται.
Κρατήστε τις αισθήσεις σας ορθάνοιχτες στον κόσμο. Είναι τόσο όμορφος που θα ήταν κρίμα να μην τον απολαύσετε. Και αν υπάρχει κάτι που προσεγγίζει το μόνιμο, αυτό είναι η ομορφιά της ζωής και του κόσμου. Όλα τ’ άλλα διαρκούν ελάχιστα. Η δόξα, η ισχύς, η ματαιοδοξία, ο πλούτος, διαρκούν ελάχιστα και σβήνουν. Δεν έχω την συνταγή πώς ν’ απολαύσετε την ομορφιά του κόσμου. Κανείς δεν την έχει, αλλιώς θα την αγοράζαμε στο περίπτερο της γειτονιάς. Έχετε όμως τη νιότη, τη φαντασία, την τόλμη. Χρησιμοποιείστε τα για να βρείτε τη δική σας συνταγή, για να βρείτε αυτό που σας ταιριάζει. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι στη συνταγή αυτή πρέπει να βρίσκεται πάντα ο σεβασμός στον συνάνθρωπο και ο σεβασμός στα φυτά και τα ζωντανά που μας περιβάλλουν γιατί πάνω τους στηρίζεται η δική μας ζωή.
Πριν από πολλά χρόνια, όταν ήμουν κοντά στη δική σας ηλικία βρέθηκα στον Παναμά με τη γυναίκα που λίγο αργότερα έγινε σύζυγός μου. Εκείνη έγραφε τη διατριβή της στη βιολογία και έκανε έρευνα στο τροπικό δάσος του Παναμά ως υπότροφος του Smithsonian Institute. Eγώ έγραφα τη δική μου διατριβή στις στοχαστικές διαφορικές εξισώσεις σε μια καλύβα μέσα στο τροπικό δάσος, ανάμεσα στις φωνές πιθήκων, εξωτικών πουλιών και αιλουροειδών. Ήταν μοναδική και αξέχαστη εμπειρία. Ίσως ήταν η πιο ευτυχισμένη περίοδος της ζωής μου κι ας ήμουν εμπρός σ’ ένα αβέβαιο μέλλον και με ελάχιστα χρήματα στην τσέπη. Είμαστε τότε και οι δυο φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, το UCLA. Ένα βράδυ πήραμε το τζιπ του Smithsonian και πήγαμε στην πόλη του Παναμά για μια μπύρα.
Παραγγείλαμε τα σχετικά και σε λίγο είχα χαλαρώσει με τη μπύρα (η γυναίκα μου δυστυχώς δεν πίνει ούτε σταγόνα οινόπνευμα). Ξαφνικά από το πουθενά εμφανίζονται δυο Παναμέζοι, ο ένας με ένα βιολί κι ο άλλος με μια κιθάρα και μας παίζουν σκοπούς της Λατινικής Αμερικής. Τους δίνω τότε ένα δολάριο και ζητάω να μου δώσουν την κιθάρα. Ένα δολάριο εκείνη την εποχή για εμάς ήταν περίπου 60 δραχμές και για τους Παναμέζους το μεροκάματο δύο ημερών. Μου δίνουν την κιθάρα και παίζω ελληνικά τραγούδια του Θεοδωράκη και του Νέου Κύματος. Σε λίγο έχουν μαζευτεί γύρω μας καμιά εικοσαριά Παναμέζοι και χειροκροτούν ενθουσιασμένοι. Κάποια στιγμή επιστρέφω την κιθάρα στον ιδιοκτήτη της. Εκείνος αρνείται να την πάρει και μου λέει, “toka tu musica!”
«Παίξε τη μουσική σου!»
Θα ήθελα να σας πω ένα πράγμα: «Παίξτε τη μουσική σας! Βρείτε τη δική σας μοναδική αφήγηση. Ανακαλύψτε τη μουσική του ωραίου κόσμου μας! Μην αφήσετε τα καλύτερα χρόνια σας να φύγουν έτσι. Παίξτε τη μουσική σας!
Γιάννης Α. Φίλης